Գյումրին գտնվում է մարզի հյուսիս-արևմտյան մասում և Հայաստանի մեծությամբ երկրորդ քաղաքն է։ Մի քանի անգամ փոխել է անունը, 19-րդ դարում եղել է Ալեքսանդրապոլ, հետո խորհրդային տարիներին վերանվանվել է Լենինական, վերջապես 1992 թվականին, երբ Հայաստանն անկախացել է, քաղաքի անունը դարձել է Գյումրի։
Ցավոք, 1988 թվականի դեկտեմբերի 8-ին սարսափելի երկրաշարժը ավերեց քաղաքը, որի հետևանքով զոհվեց 50,000 մարդ, իսկ 130,000-ը վիրավորվեցին: Բայց այս սարսափելի դեպքից հետո մարդիկ նորից ոտքի կանգնեցին ու նորից սկսեցին քաղաքը կառուցել, դրա համար էլ նրանք Հայաստանի ամենաուժեղ ժողովուրդն են։Այս քաղաքը հայտնի է նաև որպես հումորի մայրաքաղաք։ Գյումրեցիները հումորի հիանալի զգացում ունեն և սիրում են անեկդոտներ ու զվարճալի պատմություններ պատմել։ Քաղաքում են ծնվել նաեւ Հայաստանի չեմպիոններ Արթուր Ալեքսանյանը, Լեւոն Ջուլֆալակյանը, Յուրի Վարդանյանը, Տիգրան Մարտիրոսյանը։ Տեղացիները քաղաքն անվանում են «ամբողջ աշխարհի չեմպիոն»։
Սև բերդ
1834 թվականին կառուցված ամրոց է։ Անիի ստորգետնյա կառույցների նման, Սև բերդի համար նույնպես ստորգետնյա ուղիներ են կառուցել, և բերդից ճանապարհներ են եղել դեպի ներկայիս Մայր Հայաստան հուշարձանը և Կարմիր բերդը։ Ընդգրկված է Գյումրիի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկում:
Պատմական ակնարկ Բերդի կառուցման անհրաժեշտությունը ծագել է ռուս-պարսկական երկրորդ պատերազմի ավարտից հետո։ Թուրքիայի դեմ հնարավոր պատերազմը հաշվի առնելով՝ ռուսները սկսեցին հատուկ ուշադրություն դարձնել Գյումրու ամրացմանը։ 1828 թվականին Թիֆլիսի զինվորական նահանգապետը Անդրկովկասում գլխավոր հրամանատար Իվան Դիբիչին նամակ էր հղել, որում ասվում էր. «Թուրքերի դեմ հնարավոր պատերազմի դեպքում անհրաժեշտ կլինի Գյումրիում կառուցել բերդ և այն խիստ ամրացնել, որպես կարևորագույն ռազմական հենակետ»։
Սև բերդն ի սկզբանե եղել է Ալեքսանդրապոլի պաշտպանական կառույց և ծառայել է որպես զինվորական բանտ։ Միայն 1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական Բալկանյան պատերազմից հետո, երբ ռուսները գրավեցին Ղարսը, Ղարսի բերդը դարձավ առաջնակարգ պաշտպանական բերդ, իսկ Ալեքսանդրապոլի բերդը դարձավ հրետանու պահեստարան։ Բացի հիմնական բերդից, կառուցվել է նաև առանձնացված պաշտպանական կառույցներ՝ հիմնական կառույցից հեռու՝ նախամատույցների վրա՝ թշնամու առաջին հարձակումը կասեցնելու նպատակով։
Հառիճավանք
Արագած լեռան արևմտյան ստորոտին՝ ժայռոտ հրվանդանի վրա է գտնվում Հառիճավանքը: Ըստ հետազոտողների ենթադրության՝ այն հիմնադրվել է 7-րդ դարում: 13-րդ դարում կառուցվում են համալիրի գլխավոր եկեղեցին ու գավիթը: 19-րդ դարում վանքը դառնում է կաթողիկոսների ամառային նստավայր: Առանձնակի հետաքրքրություն է առաջացնում վանքային համալիրից ոչ շատ հեռու գտնվող փոքրիկ մատուռը` կառուցված մի ժայռաբեկորի վրա, որը երկրաշարժի ժամանակ առանձնացել է ընդհանուր ժայռազանգվածից և թեք վիճակում, գրեթե անվնաս հասել մեր օրեր:
Մարմաշենի վանք
Մարմաշենի վանական համալիրը գտնվում է Երևանից 129 կմ, իսկ Գյումրիիից ընդհամենը 10 կմ հեռավորության վրա։ Գյումրի այցելության դեպքում անպայման պետք է բաց չթողնել Մարմաշենի վանքը տեսնելու հնարավորությունը։ Գյումրիից Մարմաշեն ճանապարհը կտևի ընդհամենը 25 րոպե, բայց կտեսնեք Հայաստանի գեղեցիկ վանքերից մեկը։ Վանքը գտնվում է Ախուրյան գետի ձախ ափին, և այնտեղից հրաշալի տեսարան է բացվում։
Գլխավոր եկեղեցին Կաթողիկեն է, որը կառուցվել է 988-1029թթ․-ին։ Եկեղեցին կառուցել է Վահրամ Պահլավունին։ Այդ մասին վկայում է հարավային պատի արձանագրությունը։ Այն իրենից ներկայացնում է գմբեթավոր դահլիճ տիպի շինություն։ Եկեղեցու արևելյան խորանը պատված է որմնախորերով և շատ նման է Անիի Մայր տաճարին։ Ենթադրվում է, որ Կաթողիկեի կառուցողը եղել է Տրդատ ճարտարապետը։Այն արտաքինից զարդարված է հայկական խորշերով և այնքան ներդաշնակ է տեղի բնության հետ, որ հիացմունք է առաջացնում։
Յոթ Վերք եկեղեցի
Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որին նաև Յոթ Վերք են անվանում կառուցվել է 1874-1886 թթ.: Հիմնադրվելուց ի վեր եկեղեցու դռները երբեք չեն փակվել հավատացյալների առջև։ Էջմիածնի Մայր Տաճարի հետ մեկտեղ՝ այս հոգևոր կենտրոնն Արևելյան Հայաստանի այն բացառիկ եկեղեցիներից է, որ գործել է անգամ խորհրդային ժամանակաշրջանի հակակրոնական քարոզարշավի ընթացքում, մինչդեռ մյուս եկեղեցիներըփակվել են կամ ավերվել։ Շատերը հավատում են, որ եկեղեցին պահպանվեց այնտեղ պահվող Աստվածամոր սրբապատկերի շնորհիվ: Ըստ Ղևոնդ Ալիշանի՝ Մարիամ Աստվածածնին մագաղաթի վրա պատկերել է Ղուկաս Ավետարանիչը, և այն Արևմտյան Հայաստանից Արևելյան Հայաստան է բերել Պողոս վարդապետ Ջանլաթյանը: Նախքան Ալեքսանդրապոլ հասնելը՝ սրբապատկերը տեղ է գտել Շիրակի տարբեր վանական համալիրներում և Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում։
Մհեր Մկրտչյանի տուն-թանգարան
Մհեր Մկրտչյանը ծնվել է 1930թ․-ին՝ Լենինականում: Նա հռչակավոր հայ դերասաններից է, ով խաղացել է և՛ կինոյում, և՛ թատրոնում: Նրա մասնակցությամբ ֆիլմերի մեծամասնությունը նկարահանվել է Լենինականում, օրինակ՝ «Մեր մանկության տանգո»-ն, որի ռեժիսորը իր եղբայր Ալբերտ Մկրտչյանն էր: Մհեր Մկրտչյանի հուշատուն-թանգարանը գտնվում է Ռուսթավելի փողոցում, որը 20-րդ դարի կառույց է, պատրաստված սև տուֆից: 20-րդ դարի առաջին կեսին այն օգտագործվել է որպես բնակելի տուն, իսկ խորհրդային հեղափոխությունից հետո կառույցն ազգայնացվել է և տարբեր գործառույթներ կատարել: 1988թ-ի ավերիչ երկրաշարժից հետո այն ավերվել է: Թանգարանի պաշտոնական բացումը եղել է 2006թ․-ին: Այն ընդգրկում է մեծ դերասանի կյանքի և կարիերայի իրադարձությունները խորհրդանշող իրեր:
Հովհաննես Շիրազ
Ավետիք Իսահակյան,
Ասլամազյան քույրեր,
Սերգեյ Մերկուրով (ըստ ցանկության)
Ամենահին վարսավիրանոց այցելություն
Պատվո բլուր
Զբոսանք հայկական ֆիլմերի հետքերով
Զբոսանք Գյումրիի կոլորիտային փողոցներով
Օժիտի շենք
«Հին օրերի երգը» ֆիլմի բակ
«Վարդուշենց տունը»
«Հոլիվուդի բակ»
«Վառեմ-մարեմ» պատշգամբ